EKONOMİYE GENEL BAKIŞ

Tarihsel süreç içerisinde "doğunun batısı batının doğusu" olarak tanımlanan Malatya, bu gün  de aynı konumunu sürdürmekte olup sosyo-ekonomik yapısı nedeniyle bölgesinde önemli  bir cazibe merkezi durumundadır. İlin bu gün ulaştığı ekonomik gelişim düzeyinde Malatya ile özdeşleşen kayısı yetiştiriciliğinin etkisi yadsınamayacak düzeydedir. Malatya için ilahi bir lütuf olarak da kabul edilebilecek olan kayısı, özellikle 80'li yıllardaki dışa açık ekonomiye geçiş sürecinde önemli bir ihraç ürünü haline gelmiş ve ilin ekonomik gelişimine büyük katkı sağlamıştır/sağlamaktadır. Malatya, ekonomik gelişmesinin temelinde Kayısı yetiştiriciliğini önemli yer tutmasına rağmen günümüzde ekonomik kalkınma kaynaklarını çeşitlendirerek daha dengeli bir sektörel yapıya evrilmektedir. 

DPT tarafından  2003 yılında yayınlanan "İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması" sonucuna göre Malatya il geneli olarak tüm iller içerisinde sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasında 41. sırada yer almıştır. Kalkınma Bakanlığı tarafından yapılan “2011 Yılı İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması”na göre ise  Malatya  81 il arasında 42. sırada yer almaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu tarafından yapılan İllerde Yaşam Endeksi-2015 sıralamasında Malatya tüm iller sıralamasında 53. Sırada yer almıştır. 2020 yılı TUİK verilerine göre  Malatya GSYİH  değeri açısından ülke genelinde 29. sırada yer almaktadır.

Kişi Başına Gayri Safi Yurtiçi Hasıla  (Dolar) 

Malatya’ da 2004-2017 yılları arasında kişi başına düşen GSYH değerinde nispi  bir artış olduğu görülmektedir. Malatya’nın kişi başına GSYH’nın ülke ortalamasına yakınsaması 2006 yılında %56,8 iken 2017 yılında %58.3, 2018 yılında ise % 55.5, 2019 yılında % 58.1 ve 2020 yılında % 60.8 düzeyindedir. 

Gayri Safi Yurtiçi Hasıla’nın Sektörel Dağılımı

2019 yılı TUİK verilerine göre; Malatya’da GSYH’ nın  % 59,56’ü hizmet sektöründe, % 26,85’ü sanayi+inşaat sektöründe ve % 13,59’i  tarım sektöründe yer almaktadır.

SANAYİ

80’li yıllara kadar sanayileşmesi büyük ölçüde kamu yatırımlarına (Sümerbank, Tekel ve Şeker Fabrikaları gibi) bağımlı olan Malatya, daha sonra özel teşebbüs eliyle kalkınma yolunda önemli atılımlar yapmaya başlamıştır. Söz konusu kalkınma hamlesinin altında yatan en önemli nedenler; Malatya için önemli bir gelir kaynağı olan kayısının il ekonomisine sağladığı parasal kaynak, devletçe verilen yatırım teşviklerinin amacına uygun kullanılması, Organize Sanayi Bölgeleri ve Küçük Sanayi Siteleri, ulaşım ve iletişim altyapısına dönük yapılan yatırımlar ile ilimizdeki müteşebbis potansiyelidir.

1. Organize Sanayi Bölgesi:  I. Organize Sanayi Bölgesinin toplam sanayi alanı 320 hektar, tahsis edilen parsel sayısı 148’dir. I. OSB’de 143 tesis üretimini sürdürmekte, 2 fabrika inşaat aşamasında, 1 firma proje aşamasında ve 7 tesis ise atıl durumdadır. Firmalar ağırlıklı olarak tekstil, gıda, mobilya ve inşaat sanayi sektöründe yer almakta ve toplam 13.395 kişi istihdam edilmektedir.

1. ve 2. OSB’de yer kalmaması ve ihtiyaç nedeniyle artan talep karşısında 1216 hektarlık alan 1. OSB’ye ilave edilmiştir. İlk etapta 173 hektarlık alanın altyapısı tamamlanarak hizmete sunulmuştur.  Üretilen parsel sayısı 75 olup 74’u ü tahsis edilmiştir. Halen 40 tesis üretimini sürdürmekte, 25 tesisin inşaatı devam etmekte, 8 tesis proje aşamasında, 2 parsel boş vaziyette olup çalışan sayısı ise 4.355 kişidir.

Yine ilave alanda 347 hektar 2. etap 1. kısım 114 sanayi parselinden oluşmaktadır. Alanın altyapı inşaat çalışmaları devam etmektedir.

2. Organize Sanayi Bölgesi; Toplam sanayi alanı 350 hektar olup parsel sayısı 157, parsellerin tamamı tahsis edilmiştir. Halen 182 işletme yatırımını tamamlayarak üretime geçmiş, 3 işletme inşaat aşamasındadır. Üretimde olan firmalardaki çalışan sayısı 16.458 kişidir. Firmalar ağırlıklı olarak tekstil ve gıda sektöründe faaliyet göndermektedir.

MADENCİLİK

Madencilik alanındaki faaliyetler uzun yıllar kamu sektörü eliyle yapılmış, sektörel büyümeyi sağlayacak ölçüde özel kesim yatırımları çekilememiştir. İl ekonomisi içerisinde madencilik sektörü istenilen seviyede bulunmamaktadır.

Malatya İli başta demir, pirofillit ve mermer yatakları olmak üzere doğal kaynaklar bakımından önemli bir yere sahiptir. Malatya, önemli pirofillit yataklarına sahip olmasına karşın mevcut pirofillit yatakları gerektiği gibi değerlendirilememektedir. Benzer bir durum demir madenleri için de geçerlidir. Ancak son yıllarda özel sektörün madencilik alanındaki yatırımlarında artış görülmektedir.

İlimizde ekonomik değeri ve kalitesi çok yüksek olan yeraltı ve yerüstü maden yatakları bulunmaktadır. Bu madenler alüminyum, demir, krom, bakır, pirofillit, alçıtaşı, mermer, kurşun-çinko, vermikülit, asbest ve kömürdür.

 ULAŞTIRMA

Karayolları

İlimizde toplam 1.178 km. karayolu ağı bulunmaktadır. Bunun 512 km. ‘si devlet yolu, 666 km.‘si il yoludur.  Bu yol ağının 329 km bitümlü sıcak karışım (BSK), 822 km sathi kaplama (SK), 27 km diğer yollardan oluşmaktadır.

İl sınırları içerisinde toplam 442 km bölünmüş yol bulunmaktadır. Bölünmüş yolun 36 km’si 2003 yılından önce yapılmış iken,  2003-2021 yılları arasında 406 km daha yapılarak 442 km bölünmüş yol ağına ulaşmıştır. İlimizdeki 1.178 km uzunluğundaki yol ağının % 38’i bölünmüş yollardan oluşmaktadır.

Demiryolu  

İlimizin demiryolu ağı; doğu, batı, kuzey ve güneyi birbirine bağlayan bir köprü vazifesi görmektedir. Malatya dâhilindeki demiryolu ağı toplamı 234 km olup, ülke genelindeki demir yolları ağının yaklaşık % 3` ünü teşkil etmektedir. Doğu ve güneydoğu ile iç ve batı Anadolu arasındaki demiryolu ulaşımında önemli bir kavşak noktasında bulunan Malatya’dan düzenli yük ve yolcu taşımacılığı yapılmaktadır.

Havayolu  

Malatya Havalimanı Türkiye’de ilk yapılan ve hizmete sunulan havalimanlarından biri olup 1941 yılında Eski Malatya denilen şimdiki Battalgazi’de hizmete girmiştir. 1984 yılından itibaren bugünkü yerinde hizmet vermeye başlamıştır.

Havalimanımız sivil ve askeri amaçlı olup, intifa hakkı DHMİ ile Hava Kuvvetleri Komutanlığındadır. Şehir merkezine 28 Km uzaklıkta olup yıllık yolcu kapasitesi toplamda 1.500.000’dir. Hava alanında iki pist bulunmaktadır. Havaalanı dış hat uçuşlarına da açıktır. Havaalanı yeni terminal binası ve mütemmimleri yapımı devam etmektedir.

İlimizde son yıllarda uçak ve yolcu trafiğinde ciddi bir artış olmuş ve bu artış sürmektedir. 2002 yılında 87.512 olan havayolu yolcu sayısı, 2018 yılında 872.136,   2021 yılında ise 651.388 olmuştur.

Yıllar İtibariyle Havayolu Yolcu Gelişimi

ENERJİ

İlimizin ekonomik ve sosyal gelişimine paralel olarak yıllar içerisinde enerji tüketimi artmaktadır. 2020 yılı alınan enerji miktarı 1.267.126,45 kWh, satılan enerji ise 1.140.595,96 kWh olup, kayıp-kaçak oranı % 9,99 ’tür. 2021 yılında alınan enerji miktarı 1.344.769,73 kWh, satılan 1.204.372,35 kWh enerji olup, kayıp-kaçak oranı % 10,44 ’tür.

Yıllara Göre Elektrik Enerjisi Tüketimi ve Kayıp- Kaçak Oranı

Doğalgaz; Doğalgaz; Malatya doğalgaz dağıtım lisans ihalesi 07.07.2005 tarihinde yapılmış ve Malatya’ya 2006 yılında doğalgaz verilmeye başlanmıştır. Halen Yeşilyurt Battalgazi, Doğanşehir, Akçadağ ve Darende İlçelerimizde doğalgaz kullanılmaktadır.

2021 yıl sonu itibariyle doğalgaz abone sayısı 201.768,  doğalgaz kullanan abone sayısı 184.342,  çekilen toplam hat uzunluğu 1.796 km ve toplam yatırım tutarı ise 193.789.324 TL’dir

TARIM

Malatya hızlı bir tarıma dayalı ekonomiden sanayiye dayalı ekonomiye geçiş sürecini yaşamaktadır. Ancak her geçen gün hızlanmakta olan bu sürece karşılık, ekonomisinde tarımın etkisi hala büyüktür. Tarım sektörünün il ekonomisi içerinde önemli yer tutmasının en önemli nedenlerinden biri Malatya'nın, kendisi ile özdeşleşen kayısının, adı konmamış başkenti oluşudur. Ülkemizin pek çok yerinde ve dünyanın pek çok ülkesinde kayısı yetiştirilmekte ancak, Malatya kayısısı taşıdığı kendine has tadı ve aroması ile kuru kayısı üretimine son derece elverişli bir kayısıdır. Bu ise Malatya'yı dünya kuru kayısı üretiminde ilk sıraya oturtmuş ve markalaşan "Malatya Kayısısı" ile haklı bir üne kavuşturmuştur. Dünya kuru kayısı üretiminde ilk sırada yer alan Malatya ekonomisinde kayısıcılığın önemli bir yeri vardır. Malatya’nın her yıl ülke ekonomisine 400-450 milyon dolar katkı sağladığı düşünülürse sektörün ilimiz ve ülkemiz için taşıdığı önem daha iyi anlaşılır.

Kayısı yanında verimli arazilerinde pek çok tarımsal ürünün yetiştirilmesi il tarımının il ekonomisi içerisindeki payını geliştirmektedir.

İlin, tarım sektöründe üretilen katma değeri azaltmadan, sanayi ve hizmet sektöründe yaratılan katma değeri artırmak suretiyle İl ekonomisini sanayi ve hizmet sektörü ağırlıklı ekonomik bir yapıya kavuşturmak durumundadır. İl ekonomisinde tarımın ağırlıklı payı nedeni ile yüksek olan tarımsal istihdam ekonomideki gelişime paralel azalmaktadır.

İl Arazisinin Dağılımı 

İl arazisinin; 425.450 hektarını tarım alanı (sulanan-sulanabilir ve susuz), 729.551 hektarını tarım dışı alan (ormanlık- fundalık, çayır-mera) ve 86.199 hektarını kültür dışı alan (taşlık-kayalık, su satıhları, yerleşim alanları) oluşturmaktadır.

İlimiz arazi yapısı ve tarım alanlarının dağılımına ait detaylı bilgiler aşağıdaki tablolarda verilmiştir.

 İlin Arazi Yapısı 

Bitkisel ve Hayvansal Üretim

Tarımsal üretim; geleneksel usullerden kurtularak, hızla modernleşme yönündedir. Modern tarım teknolojilerinin yaygınlık kazanmasına bağlı olarak, ilde narenciye hariç her türlü bitki yetiştirilebilmektedir.

Kayısı üretimi ilin tarımsal üretimi içerisinde önemli bir yere sahiptir. Dünya kuru kayısı üretiminin yaklaşık % 70’ini Malatya gerçekleştirmektedir. Bu açıdan Malatya Türkiye’nin değil dünyanın en önemli kayısı üretim merkezi olup, İl’in kuru kayısı üretimi adeta ülke üretimini temsil etmektedir.

2021 yılı itibariyle Malatya yaş kayısı rekoltesi 391.088 ton,  kuru kayısı rekoltesi 86.039 ton düzeyinde gerçekleşmiştir. 2021 yılında ihraç edilen Türkiye kuru kayısı miktarı 90.203 ton, elde edilen gelir ise 347.905.339  ($) dolardır.

Malatya'da tarımın önemli kollarından biri de hayvancılıktır. Geniş meraları ve yeterli besicilik imkânları hayvancılık için uygun bir ortam oluşturmaktadır.

İlde büyükbaş hayvan varlığı 176.729, küçükbaş hayvan varlığı ise 359.599 adettir. İlde yılda 7.660 ton kırmızı et, 46.500 ton beyaz et üretilmektedir.  Süt üretim miktarı 242.270 ton düzeyindedir. Son yıllarda ilimizde su kaynaklarının değerlendirilmesi suretiyle su ürünleri yetiştiriciliğinde artış görülmektedir. Yılda yaklaşık 3.240 ton balık elde edilmektedir.

ORMANCILIK

İlimizde ormancılık, sınırlı bir düzeydedir. Önemli orman alanları Pütürge, Doğanşehir, Hekimhan ve Arguvan İlçelerinde bulunmakta olup, il genelinde toplam ormanlık alan (%17) 218.769  Ha'dır.  Kaliteli orman alanının büyük bir kısmı Pütürge İlçemizin sınırları dâhilindedir.

Malatya’da 2015-2021 yılları arasında yapılan ağaçlandırma çalışmaları aşağıdaki tablodaki gibidir.

Yapılan  Ağaçlandırma Çalışmaları   (20015-2021)

Beydağı ağaçlandırma sahasında uygulanan ağaçlandırma projesi ile kentin yanı başında genç bir orman yetişmektedir. Şehrin havasını değiştirecek Beydağı Ağaçlandırma Projesi İl Merkezi için önem taşımaktadır.

TİCARET

Ticaret sektörü büyüklük itibariyle il ekonomisi içerisinde önemli  bir yere sahiptir. İl  ticaret sektörü başta kayısı olmak üzere dışsatıma konu ürünlerin dünya pazarına sunulmasını yanında dünya, ülke ve bölgede üretilen ürünlerin il tüketicisine sunulmasından aldığı ivmeyle canlı bir sektör olma niteliğini sürdürmektedir.

İlde artan ekonomik düzey ve alım gücüne bağlı olarak il içinden ve il dışından sermaye grupları ticaret sektörüne dönük yatırımlarını sürdürmektedir.  İlde sayıları artan modern alışveriş merkezleri ve canlanan ticaret hayatı bu sürecin en önemli göstergesidir.

İlimiz dış ticaret kompozisyonu zaman içerisinde değişim göstermiştir. İhracatın tarım ve tarıma dayalı ürünlerden sanayi ve ara malı ihracatına doğru bir kayma görülmektedir.

Başlıca ihracat ürünleri ise; başta kuru kayısı, gıda maddeleri, tekstil ürünleri, elektrikli makine ve cihazları olmak üzere diğer ürünlerdir.

İlin başlıca ithalat kalemleri; çeşitli makine ve cihazlar, gıda maddeleri, sentetik kauçuk ve plastik maddeler, büyükbaş ve küçükbaş hayvan,  kimyasal ürünler, suni ve sentetik elyaf olmak üzere diğer ürünlerden oluşmaktadır.  

İlde 2021 yılında 418.968.000 Dolar ihracat ve 106.380.000 Dolar ithalat gerçekleştirilmiştir.

 Geleneksel çarşı anlayışı ile modern alışveriş merkezlerini bir arada yaşatan Malatya’nın canlı ticaret hayatı küresel/yerel marka ve ürünlerin arzı ile yüksek düzeyde tüketici tatmini sağlayabilmektedir.  Hizmet sektörü son yıllarda artan yatırımlarla önemli bir düzeye ulaşmıştır. Hizmet sektörünün bu gelişimi kentin ekonomik olduğu kadar sosyal ve kültürel gelişiminin altyapısını oluşturmaktadır.

TURİZM

Malatya tarih boyunca çeşitli kültür ve medeniyetlere ev sahipliği yapmış olup, tarih ve arkeoloji bakımından büyük ve eski bir kültüre sahiptir. İl turizm potansiyeli geçmişten günümüze korunarak taşınmıştır. Gerek sahip olduğu tarihî, doğal ve kültürel zenginlikleri gerekse bölgesinde bulunan önemli turistik değerler Malatya’nın turizm ekonomisini desteklemektedir. 7000 yıllık geçmişe sahip olan ve çok önemli eserleri bünyesinde barındıran Arslantepe Höyüğü’nün 2021 yılında UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesine girmesi İlimizin tanıtılması ve turizminin gelişmesi açısından büyük önemi haizdir.

Son yıllarda sağlık turizmi, dikkate değer bir gelişim göstermiştir. Turgut Özal Tıp Merkezi, Karaciğer Nakil Merkezi, Onkoloji Hastanesi, Malatya Eğitim ve Araştırma Hastanesi ve ilde her geçen gün artan sağlık yatırımları sektörün gelişiminde önemli bir itici faktördür. İlimizde verilen nitelikli sağlık hizmetlerine ilave olarak Turgut Özal Tıp Merkezinin, organ nakli konusunda gösterdiği başarı ilimizi sağlık turizminde bölgesinde önemli bir noktaya getirmiştir.