Ekonomi
EKONOMİYE GENEL BAKIŞ
Tarihsel süreç içerisinde "doğunun batısı batının doğusu" olarak tanımlanan Malatya, bu gün de aynı konumunu sürdürmekte olup sosyo-ekonomik yapısı nedeniyle bölgesinde önemli bir cazibe merkezi durumundadır. İlin bu gün ulaştığı ekonomik gelişim düzeyinde Malatya ile özdeşleşen kayısı yetiştiriciliğinin etkisi yadsınamayacak düzeydedir. Malatya için ilahi bir lütuf olarak da kabul edilebilecek olan kayısı, özellikle 80'li yıllardaki dışa açık ekonomiye geçiş sürecinde önemli bir ihraç ürünü haline gelmiş ve ilin ekonomik gelişimine büyük katkı sağlamıştır/sağlamaktadır. Malatya, ekonomik gelişmesinin temelinde Kayısı yetiştiriciliğini önemli yer tutmasına rağmen günümüzde ekonomik kalkınma kaynaklarını çeşitlendirerek daha dengeli bir sektörel yapıya evrilmektedir.
DPT tarafından 2003 yılında yayınlanan "İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması" sonucuna göre Malatya il geneli olarak tüm iller içerisinde sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasında 41. sırada yer almıştır. Kalkınma Bakanlığı tarafından yapılan “2011 Yılı İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması”na göre ise Malatya 81 il arasında 42. sırada yer almaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu tarafından yapılan İllerde Yaşam Endeksi-2015 sıralamasında Malatya tüm iller sıralamasında 53. Sırada yer almıştır. 2021 yılı TUİK verilerine göre Türkiye’de Kişi Başına Düşen GSYİH miktraı 9.592 Dolar iken, Malatya’da Kişi Başına Düşen GSYİH miktarı 5.355 Dolardır.
Kişi Başına Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (Dolar)
2021 yılı TUİK verilerine göre; Malatya’da GSYH’ nın % 55,72’ü hizmet sektöründe, % 33,67’ü sanayi sektöründe ve % 10,61’i tarım sektöründe yer almaktadır.
80’li yıllara kadar sanayileşmesi büyük ölçüde kamu yatırımlarına (Sümerbank, Tekel ve Şeker Fabrikaları gibi) bağımlı olan Malatya, daha sonra özel teşebbüs eliyle kalkınma yolunda önemli atılımlar yapmaya başlamıştır. Söz konusu kalkınma hamlesinin altında yatan en önemli nedenler; Malatya için önemli bir gelir kaynağı olan kayısının il ekonomisine sağladığı parasal kaynak, devletçe verilen yatırım teşviklerinin amacına uygun kullanılması, Organize Sanayi Bölgeleri ve Küçük Sanayi Siteleri, ulaşım ve iletişim altyapısına dönük yapılan yatırımlar ile ilimizdeki müteşebbis potansiyelidir.
1. Organize Sanayi Bölgesi: I. Organize Sanayi Bölgesinin toplam alanı 1560 hektar, toplam sanayi alanı 932 hektar, toplam sanayi parseli 503, tahsis edilen parsel sayısı 302’dir. I. OSB’de 205 tesis üretimini sürdürmekte, 58 fabrika inşaat aşamasında, 41 firma proje aşamasında olup 22 parsel tahsise hazır durumdadır. Firmalar ağırlıklı olarak tekstil, gıda, mobilya ve inşaat sanayi sektöründe yer almakta ve toplam 18.550 kişi istihdam edilmektedir. Doluluk oranı % 60’dir. Kamulaştırma sonrası oluşacak parsel sayısı 180 olup sanayi parseli talep eden firma sayısı 510’dur.
2. Organize Sanayi Bölgesi: Toplam alanı 350 hektar, sanayi alanı 300 hektar, parsel sayısı 158 olup parsellerin tamamı tahsis edilmiştir. Halen 194 işletme (ayni parselde kiracılar dahil) üretimini sürdürmektedir. Doluluk oranı % 100’dür. Üretimde olan firmalardaki çalışan sayısı 11.636 kişidir. Firmalar ağırlıklı olarak tekstil ve gıda sektöründe faaliyet göndermektedir.
Madencilik alanındaki faaliyetler uzun yıllar kamu sektörü eliyle yapılmış, sektörel büyümeyi sağlayacak ölçüde özel kesim yatırımları çekilememiştir. İl ekonomisi içerisinde madencilik sektörü istenilen seviyede bulunmamaktadır.
Malatya İli başta demir, pirofillit ve mermer yatakları olmak üzere doğal kaynaklar bakımından önemli bir yere sahiptir. Malatya, önemli pirofillit yataklarına sahip olmasına karşın mevcut pirofillit yatakları gerektiği gibi değerlendirilememektedir. Benzer bir durum demir madenleri için de geçerlidir. Ancak son yıllarda özel sektörün madencilik alanındaki yatırımlarında artış görülmektedir.
İlimizde ekonomik değeri ve kalitesi çok yüksek olan yeraltı ve yerüstü maden yatakları bulunmaktadır. Bu madenler alüminyum, demir, krom, bakır, pirofillit, alçıtaşı, mermer, kurşun-çinko, vermikülit, asbest ve kömürdür.
ULAŞTIRMA
Karayolları
İlimizde toplam 1.222 km. karayolu ağı bulunmaktadır. Bunun 512 km. ‘si devlet yolu, 710 km.‘si il yoludur. Bu yol ağının 336 km bitümlü sıcak karışım (BSK), 873 km sathi kaplama (SK), 49 km diğer yollardan oluşmaktadır.
İl sınırları içerisinde toplam 464 km bölünmüş yol bulunmaktadır. Bölünmüş yolun 36 km’si 2003 yılından önce yapılmış iken, 2003-2023 yılları arasında 428 km daha yapılarak 464 km bölünmüş yol ağına ulaşmıştır. İlimizdeki 1.222 km uzunluğundaki yol ağının % 38’i bölünmüş yollardan oluşmaktadır.
Demiryolu
İlimizin demiryolu ağı; doğu, batı, kuzey ve güneyi birbirine bağlayan bir köprü vazifesi görmektedir. Malatya dâhilindeki demiryolu ağı toplamı 234 km uzunluğundadır. Doğu ve güneydoğu ile iç ve batı Anadolu arasındaki demiryolu ulaşımında önemli bir kavşak noktasında bulunan Malatya’dan düzenli yük ve yolcu taşımacılığı yapılmaktadır.
Havayolu
Malatya Havalimanı Türkiye’de ilk yapılan ve hizmete sunulan havalimanlarından biri olup 1941 yılında Eski Malatya denilen şimdiki Battalgazi’de hizmete girmiştir. 1984 yılından itibaren bugünkü yerinde hizmet vermeye başlamıştır.
Havalimanımız sivil ve askeri amaçlı olup, intifa hakkı DHMİ ile Hava Kuvvetleri Komutanlığındadır. Şehir merkezine 28 Km uzaklıkta olup yıllık yolcu kapasitesi toplamda 1.500.000’dir. Hava alanında iki pist bulunmaktadır. Havaalanı dış hat uçuşlarına da açıktır.
İlimizde son yıllarda uçak ve yolcu trafiğinde ciddi bir artış olmuş ve bu artış sürmektedir. 2002 yılında 87.512 olan havayolu yolcu sayısı, 2022 yılında 655.895 olmuştur. Havaalanı terminal binası artan yolcu ihtiyacını karşılayamadığı için yeni terminal binası ve mütemmimleri yapılmaktadır.
|
Yıl |
Yolcu |
||
|
İç Hat |
Dış Hat |
Toplam |
|
|
2002 |
87.512 |
- |
87.512 |
|
2015 |
756.976 |
10.725 |
767.701 |
|
2016 |
784.574 |
5.152 |
789.726 |
|
2017 |
878.991 |
7.421 |
886.412 |
|
2018 |
861.328 |
10.808 |
872.136 |
|
2019 |
733.754 |
9.987 |
743.741 |
|
2020 |
474.337 |
4.212 |
478.549 |
|
2021 |
637.280 |
14.108 |
651.388 |
|
2022 |
649.879 |
16.016 |
665.895 |
İlimizin ekonomik ve sosyal gelişimine paralel olarak yıllar içerisinde enerji tüketimi artmaktadır. 2022 yılında alınan enerji miktarı 1.297.818,62 MWh, satılan enerji ise 1.170.046,73 MWh olup, kayıp-kaçak oranı % 9,85,99 ’tür.
|
Yıl |
Sisteme Giren(MWH) |
Dağıtılan(MWH) |
Kayıp Enerji(MWh) |
Kayıp-Kaçak Oranı |
|
2015 |
1.144.394,28 |
1.012.966,85 |
131.427,43 |
11,48% |
|
2016 |
1.187.674,71 |
1.065.908,42 |
121.766,28 |
10,25% |
|
2017 |
1.259.570,00 |
1.121.370,10 |
138.199,90 |
10,97% |
|
2018 |
1.270.395,09 |
1.134.580,65 |
135.814,43 |
10,69% |
|
2019 |
1.263.516,12 |
1.131.630,42 |
131.885,70 |
10,34% |
|
2020 |
1.267.126,45 |
1.140.595,96 |
126.530,49 |
9,99% |
|
2021 |
1.344.769,73 |
1.204.372,35 |
140.397,38 |
10,44% |
TARIM
Malatya hızlı bir tarıma dayalı ekonomiden sanayiye dayalı ekonomiye geçiş sürecini yaşamaktadır. Ancak her geçen gün hızlanmakta olan bu sürece karşılık, ekonomisinde tarımın etkisi hala büyüktür. Tarım sektörünün il ekonomisi içerinde önemli yer tutmasının en önemli nedenlerinden biri Malatya'nın, kendisi ile özdeşleşen kayısının, adı konmamış başkenti oluşudur. Ülkemizin pek çok yerinde ve dünyanın pek çok ülkesinde kayısı yetiştirilmekte ancak, Malatya kayısısı taşıdığı kendine has tadı ve aroması ile kuru kayısı üretimine son derece elverişli bir kayısıdır. Bu ise Malatya'yı dünya kuru kayısı üretiminde ilk sıraya oturtmuş ve markalaşan "Malatya Kayısısı" ile haklı bir üne kavuşturmuştur. Dünya kuru kayısı üretiminde ilk sırada yer alan Malatya ekonomisinde kayısıcılığın önemli bir yeri vardır. Malatya’nın her yıl ülke ekonomisine kayısıcılıktan 400-500 milyon dolar katkı sağladığı düşünülürse sektörün ilimiz ve ülkemiz için arz ettiği önem anlaşılabilir.
İlin, tarım sektöründe üretilen katma değeri azaltmadan, sanayi ve hizmet sektöründe yaratılan katma değeri artırmak suretiyle İl ekonomisini sanayi ve hizmet sektörü ağırlıklı ekonomik bir yapıya kavuşturmak durumundadır. İl ekonomisinde tarımın ağırlıklı payı nedeni ile yüksek olan tarımsal istihdam ekonomideki gelişime paralel azalmaktadır.
İl Arazisinin Dağılımı
İl arazisinin; 425.450 hektarını tarım alanı (sulanan-sulanabilir ve susuz), 500.675 hektarını tarım dışı alan (ormanlık- fundalık, çayır-mera) ve 315.075 hektarını diğer alan (taşlık-kayalık, su satıhları, yerleşim alanları) oluşturmaktadır.
İlimiz arazi yapısı ve tarım alanlarının dağılımına ait detaylı bilgiler aşağıdaki tablolarda verilmiştir.
İlin Arazi Yapısı
|
ARAZİNİN KARAKTERİ |
ALANI (ha) |
TOPLAM ALAN (ha) |
|
|
TARIM ALANI |
SULANAN ARAZİ |
173.389 |
425.450 |
|
SULANABİLİR ARAZİ |
218.557 |
||
|
SUSUZ ARAZİ |
33.504 |
||
|
MERA VE ORMANLIK |
ÇAYIR-MERALAR |
280.504 |
500.675 |
|
ORMANLIK VE FUNDALIK ALAN |
220.171 |
||
|
DİĞER ALANLAR
|
TAŞLIK-KAYALIKLAR |
287.786 |
315.075 |
|
SU SATIHLARI |
18.022 |
||
|
YERLEŞİM ALANLARI |
9.267 |
||
|
TOPLAM ALAN (ha) |
1.241.200 |
1.241.200 |
|
Bitkisel ve Hayvansal Üretim
Tarımsal üretim; geleneksel usullerden kurtularak, hızla modernleşme yönündedir. Modern tarım teknolojilerinin yaygınlık kazanmasına bağlı olarak, ilde narenciye hariç her türlü bitki yetiştirilebilmektedir.
Kayısı üretimi ilin tarımsal üretimi içerisinde önemli bir yere sahiptir. Dünya kuru kayısı üretiminin yaklaşık % 70’ini Malatya gerçekleştirmektedir. Bu açıdan Malatya Türkiye’nin değil dünyanın en önemli kayısı üretim merkezi olup, İl’in kuru kayısı üretimi adeta ülke üretimini temsil etmektedir.
2022 yılı itibariyle Malatya yaş kayısı rekoltesi 336.872 ton, kuru kayısı rekoltesi 75.776 ton düzeyinde gerçekleşmiştir. 2023 yılı tahmini yaş kayısı rekoltesi 385.850 ton, kuru yayışı rekoltesi ise 77.170 ton’dur. 2022 yılında ihraç edilen Türkiye kuru kayısı miktarı 76.344 ton, elde edilen gelir ise 401.731.771 ($) dolardır.
Malatya'da tarımın önemli kollarından biri de hayvancılıktır. Geniş meraları ve yeterli besicilik imkânları hayvancılık için uygun bir ortam oluşturmaktadır.
İlde büyükbaş hayvan varlığı 174.986, küçükbaş hayvan varlığı ise 367.606 adettir. İlde yılda 6.971 ton kırmızı et, 40.399 ton beyaz et üretilmektedir. Süt üretim miktarı 272.600 ton düzeyindedir. Son yıllarda ilimizde su kaynaklarının değerlendirilmesi suretiyle su ürünleri yetiştiriciliğinde artış görülmektedir. Yılda yaklaşık 9.130 ton balık elde edilmektedir.
Malatya’da 2015-2022 yılları arasında yapılan ağaçlandırma çalışmaları aşağıdaki tablodaki gibidir.
|
Yıl |
Alanı (Ha) |
Fidan Dikimi (Adet) |
|
2015 |
4.500 |
1.454.000 |
|
2016 |
6.607 |
9.720.000 |
|
2017 |
7.205 |
1.249.290 |
|
2018 |
6.950 |
3.250.000 |
|
2019 |
500 |
3.349.975 |
|
2020 |
779 |
1.150.000 |
|
2021 |
778 |
486.825 |
|
2022 |
1.070 |
560.550 |
|
Toplam |
28.389 |
20.220.640 |
Beydağı ağaçlandırma sahasında uygulanan ağaçlandırma projesi ile kentin yanı başında genç bir orman yetişmektedir. Şehrin havasını değiştirecek Beydağı Ağaçlandırma Projesi İl Merkezi için önem taşımaktadır.
TİCARET
Ticaret sektörü büyüklük itibariyle il ekonomisi içerisinde önemli bir yere sahiptir. İl ticaret sektörü başta kayısı olmak üzere dışsatıma konu ürünlerin dünya pazarına sunulması yanında dünya, ülke ve bölgede üretilen ürünler de il tüketicisine sunulmaktadır.
İlde artan ekonomik düzey ve alım gücüne bağlı olarak il içinden ve il dışından sermaye grupları ticaret sektörüne dönük yatırımlar yapmışlardır. İldeki modern alışveriş merkezleri bu sürecin en önemli göstergesidir. Ancak 6 Şubat 2023 tarihinde meydana gelen Kahramanmaraş merkezli depremler sonucunda İlde ticari hayat ciddi biçimde olumsuz etkilenmiştir.
İlimiz dış ticaret kompozisyonu zaman içerisinde değişim göstermiştir. İhracatın tarım ve tarıma dayalı ürünlerden sanayi ve ara malı ihracatına doğru bir kayma görülmektedir.
Başlıca ihracat ürünleri ise; başta kuru kayısı, gıda maddeleri, tekstil ürünleri, elektrikli makine ve cihazları olmak üzere diğer ürünlerdir.
İlin başlıca ithalat kalemleri; çeşitli makine ve cihazlar, gıda maddeleri, sentetik kauçuk ve plastik maddeler, kimyasal ürünler, suni ve sentetik elyaf olmak üzere diğer ürünlerden oluşmaktadır.
İlde 2022 yılında 456.234.000 Dolar ihracat ve 171.166.000 Dolar ithalat gerçekleştirilmiştir.
|
Yıl |
Yıllara Göre İhracat ve İthalat Değerleri (TUİK) |
|
|
İhracat ($) |
İthalat ($) |
|
|
2002 |
71.618.000 |
22.381.000 |
|
2015 |
250.865.000 |
69.886.000 |
|
2016 |
250.831.000 |
86.187.000 |
|
2017 |
238.277.000 |
145.429.000 |
|
2018 |
224.214.000 |
105.619.000 |
|
2019 |
281.465.000 |
84.437.000 |
|
2020 |
288.948.752 |
115.491.819 |
|
2021 |
418.968.000 |
106.380.000 |
|
2022 |
456.234.000 |
171.166.000 |
Malatya tarih boyunca çeşitli kültür ve medeniyetlere ev sahipliği yapmış olup, tarih ve arkeoloji bakımından büyük ve eski bir kültüre sahiptir. İl turizm potansiyeli geçmişten günümüze korunarak taşınmıştır. Gerek sahip olduğu tarihî, doğal ve kültürel zenginlikleri gerekse bölgesinde bulunan önemli turistik değerler Malatya’nın turizm ekonomisini desteklemektedir. 7000 yıllık geçmişe sahip olan ve çok önemli eserleri bünyesinde barındıran Arslantepe Höyüğü’nün 2021 yılında UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesine girmesi İlimizin tanıtılması ve turizminin gelişmesi açısından büyük önemi haizdir.
Son yıllarda sağlık turizmi, dikkate değer bir gelişim göstermiştir. Turgut Özal Tıp Merkezi, Karaciğer Nakil Merkezi, Onkoloji Hastanesi, Malatya Eğitim ve Araştırma Hastanesi ve ilde her geçen gün artan sağlık yatırımları sektörün gelişiminde önemli bir itici faktördür. İlimizde verilen nitelikli sağlık hizmetlerine ilave olarak Turgut Özal Tıp Merkezinin, organ nakli konusunda gösterdiği başarı ilimizi sağlık turizminde bölgesinde önemli bir noktaya getirmiştir.
